हेनरी किसिन्जर : अमेरिका, रुस र चीनलाई आणविक युद्धबाट फिर्ता ल्याउने कुशल कुटनीतिज्ञ

एक जासूस, एक प्लेब्वाई, एक डक्टरेट धारक, एक कूटनीतिज्ञ, २० औं शताब्दी को एक प्रमुख राजनीतिक व्यक्तित्व, र शीत युद्ध को समयमा अमेरिकी विदेश नीतिको परिभाषित गर्ने मान्छे। हेन्ज वा हेनरी अल्फ्रेड किसिन्जर, एक पूर्व राष्ट्रिय सुरक्षा सल्लाहकार र राज्य सचिव जसको १०० वर्षको उमेर पुगेको केही मनहिना पछि मृत्यु भयो। सम्भवतः आफ्नो जीवनकालको सबैभन्दा प्रसिद्ध अमेरिकी कूटनीतिज्ञ, उहाँ त्यो व्यक्ति हुनुहुन्थ्यो जसलाई अमेरिकाले डिटेन्टे  नीति, चीनसँगको सम्बन्धको पुनर्निर्माण, सोभियत संघसँग सम्बन्ध सुधार, आणविक प्रतिरोधको अवधारणा र भियतनाम युद्धको अन्त्यको लागि निर्णयक पहल गर्ने व्यक्तित्व हुन् । जर्मनीका एक यहूदी केटाले अमेरिकी राष्ट्रपतिहरूलाई जित्यो र आउँदो दशकहरूको लागि अमेरिकी नीति स्थापित गर्यो ।

अक्टोबर २७, १९६९ मा अमेरिकी विमान एक स्क्वाड्रन थर्मोन्यूक्लियर बम बोकेर क्यालिफोर्नियाबाट उड्यो। विमानहरूका क्यानाडामा इन्धन भरिएका थिए र अमेरिकाले युएसएसआरको युरोपेली भागमा मस्को र अन्य क्षेत्रमा आक्रमण गर्न सक्षम छ भनेर प्रदर्शन गर्न थालिएको थियो। यो योजना रिचर्ड निक्सन र किसिङ्गर द्वारा विकसित गरिएको थियो । जसको अक्टोबर १० मा आदेश दिइएको थियो। अमेरिकी नेतृत्व वाशिंगटन हारेको अलोकप्रिय युद्धमा उत्तर भियतनामको लागि आफ्नो समर्थन कायम गर्न रुसीहरूलाई डराउन सक्छ भन्ने विश्वास थियो। अक्टोबर ३० मा घर बोलाइनुअघि अमेरिकी बमवर्षकहरूले तीन दिनसम्म सोभियत राडार प्रणालीको परीक्षण गरे। अपरेशन जायन्ट लान्सको विवरण ३५ वर्षपछि मात्रै खुलासा भयो।

किसिञ्जरले पहिलो पटक हार्वर्डमा राजनीतिको संसारमा प्रवेश गरे, जहाँ उनले १९५४ मा पीएचडी गरे। हार्वर्डमा, उनले जर्मन जन्मेका सोभियत विरोधी सल्लाहकारहरूसँग अध्ययन गरे, जसमा विलियम इलियट, एक उत्कृष्ट कोल्ड वारियर र फ्र्याङ्कलिन रुजवेल्टका पूर्व सल्लाहकार थिए। तिनीहरूले हार्वर्डको समर इन्टरनेशनल सेमिनारको सुरुवात गरे, वार्षिक सम्मेलन जसमा सहभागीहरूले नैतिक नेतृत्व र लोकतान्त्रिक सिद्धान्तहरूसँग सम्बद्ध विश्वव्यापी राजनीतिक पहलहरू र रणनीतिहरूबारे छलफल र तर्जुमा गरे। किसिङ्गरले अमेरिकाले आफ्नो विचारधारा फैलाउने सन्दर्भमा अझ धेरै गर्न आवश्यक रहेको दाबी गरे।

नयाँ योजना युवा नेताहरूलाई एकै ठाउँमा ल्याउन र अमेरिकी मूल्यमान्यतालाई प्रवर्द्धन गर्न सिर्जना गरिएको शक्तिशाली अभिजात वर्गको मात्र होइन तर एक दशकसम्म आफ्नो खर्च बैंकरोल गर्ने सीआईएको पनि ध्यान खिच्यो। ती वर्षहरूमा, मनोवैज्ञानिक रणनीति बोर्ड, जसले कम्युनिज्मको अन्तर्राष्ट्रिय विश्वसनीयतालाई कमजोर पार्ने प्रचारको विकास गर्न जिम्मेवार थियो, किसिङ्गरलाई काममा राख्यो, १९५५ मा उनी राष्ट्रिय सुरक्षा परिषद्को सञ्चालन समन्वय बोर्डको सल्लाहकार भए। विदेश सम्बन्ध परिषदमा परमाणु हतियार र विदेश नीति मा एक अध्ययन निर्देशक पनि बने ।

उनी सन् १९५७ मा आफ्नो पहिलो पुस्तक ‘न्युक्लियर वेपन्स एण्ड फरेन पोलिसी’ रिलिज गरेपछि चर्चामा आएका थिए, जुन बेस्टसेलर बनेको थियो। किसिङ्गरले अमेरिकी आणविक कूटनीतिमा कमजोरीहरू उजागर गरे र तर्क गरे । अमेरिकी आणविक रणनीतिले सोभियत संघलाई रोक्न सक्दैन किनकि यसले आणविक सर्वनाशमा पारस्परिक विनाशको रूपमा चरम प्रतिक्रियाको ग्यारेन्टी दिन्छ।

अमेरिकाका विरोधीहरूले निश्चिन्त हुन सक्छन् कि आणविक हतियारहरू त्यस्तो परिस्थितिमा कहिल्यै प्रयोग हुनेछैनन्, जसले किसिङ्गरका अनुसार साहसी सोभियत विस्तारवादलाई प्रोत्साहित गर्नेछ। बरु साना साना आणविक आक्रमणहरुलाई प्रोत्साहित दनिु पर्ने तर्क अभि सारे । यहाँ, किसिङ्गरले राष्ट्रपति जोन एफ केनेडी जस्ता राजनीतिज्ञहरूको पाइला पछ्याए, जसले अमेरिकाको सशस्त्र सेना अन्तर्राष्ट्रिय खतराहरूको जवाफ दिन अझ लचिलो हुनुपर्ने तर्क गर्दथे । त्यो तर्कले सन् १९६० को दशकमा अमेरिकामा लचिलो रक्षा रणनीतिको उदय भयो। ठूलो प्रतिशोधको सट्टा, यसले बलको अधिक मापन प्रयोगको आह्वान गर्‍यो।

उनको दृष्टिकोणमा राजनीतिक सिद्धान्त वा नैतिकतामा आधारित नभएर ऐतिहासिक सन्दर्भ र राज्यको आफ्नै राष्ट्रिय हितमा आधारित अन्य शक्तिशाली अभिनेताहरूसँग व्यावहारिक संलग्नतालाई हो । यो रणनीति अपवादवादको अधिक परम्परागत अमेरिकी अवधारणा भन्दा फरक थियो, किनभने यसले अन्तर्राष्ट्रिय राजनीतिक साझेदारीको नैतिक वा वैचारिक पक्षहरूलाई बेवास्ता गर्दछ, जबसम्म तिनीहरूले व्यावहारिक आवश्यकताहरू पूरा गर्छन्।

राजनीतिमा आदर्शवाद र उच्च विचारधारा नीति पक्षघातको बाटो हो भन्ने उनको विश्वास थियो। उनले सन् १९५६ मा आफ्ना मित्र इतिहासकार स्टीफन ग्रुबार्डलाई भने, शुद्ध नैतिकताको जिद्दी आफैंमा सबैभन्दा अनैतिक आसन हो । एकेडेमियामा आफ्नो नाम कमाएपछि, उनले राजनीतिक सल्लाहकारको रूपमा आफ्नो क्यारियर सुरु गरे। उनले न्युयोर्कका रिपब्लिकन गभर्नर नेल्सन रकफेलरको भरपर्दो लेफ्टिनेन्टको रूपमा काम सुरु गरे, जबकि एकै साथ राष्ट्रपतिको ड्वाइट आइसेनहोवर, केनेडी र लिन्डन जोनसनको प्रशासनको लागि काम गरे ।

हेनरी किसिञ्जर सन् १९६९ मा ३७ औं अमेरिकी राष्ट्रपति रिचर्ड निक्सनलाई राष्ट्रिय सुरक्षा सल्लाहकारको रूपमा नियुक्त भएपछि रणनीतिक नीति निर्माणमा प्रत्यक्ष संलग्न भए। जब वास्तविक राजनीतिक प्रशंसक नियुक्त गरियो, उनले सीआईएलाई केन्द्रीकृत गर्न राष्ट्रपतिको समर्थन सुरक्षित गरे। राष्ट्रिय सुरक्षा परिषदमा थप तहहरू थपियो,  उनले आफुलाई रिपोर्ट गर्ने धेरै समितिहरू स्थापना गरे साथै थप कर्मचारीहरू भर्ती गरे । निक्सनले एजेन्सीलाई विश्वास गरेनन्। किसिन्जरको सफलताको दृष्टिकोण काउन्सिलको काममा अनुसन्धान र विश्लेषणहरू कार्यान्वयनमा आधारित थियो।

किसिङ्गरले अधिकांश समिति र उपसमितिहरूको नेतृत्व गरे, जसले उनलाई धेरै शक्तिशाली खेलाडी बनायो। उनको पेन्टागन, संयुक्त चिफ अफ स्टाफ र सीआईएमा पनि आबद्ध थिए । उनी कूटनीतिको जिम्मामा थिए र अमेरिकी सेनासँग तानिएका थिए। उसलाई ती सबै शक्तिहरू चाहिएको थियो किनभने उसलाई भियतनामबाट अमेरिकी फिर्ताको प्रबन्ध गर्ने नाजुक मिशनको जिम्मा दिइएको थियो। रिचर्ड निक्सनले कार्यभार सम्हाल्दासम्म अमेरिकाले उत्तरको कम्युनिष्ट शासनविरुद्धको युद्धमा दक्षिणलाई समर्थन गर्दै चार वर्ष भियतनाममा लडिरहेको थियो। जब निक्सनले १९६८ मा रिपब्लिकनको प्रस्वाव स्वीकार गरे, उनले युद्धको सम्मानजनक अन्त्य गर्ने वाचा गरे।

ूहामी त्यहाँ रोकिने छैनौं । हामीलाई थप भियतनामहरू रोक्नको लागि नीति चाहिन्छ भन्ने उनले घोषणा गरे। तर उनको प्रस्ताव शीघ्र रुपमा सम्पन्न हुन सकेन, किनभने राष्ट्रपतिको टोली उनको यो निकास रणनीतिमा सहमत हुन सकेन। भियतनाममा कुल ५८२८१ अमेरिकी सैनिक र अफिसरहरू मारिए । तिनीहरूमध्ये २११८९ जना निक्सन अफिसमा हुँदा मरे। जोनसन राष्ट्रपति हुँदा नै सम्झौता वार्तामा सल्लाहकारको रूपमा सुरु गरेका किसिन्जर युद्ध जित्न असम्भव छ भन्ने कुरामा विश्वस्त थिए । सेप्टेम्बर १०, १८६९ मा संयुक्त राज्य भरि युद्ध विरोधी मार्च हुनु अघि नै हेनरी किसिन्जरले सम्भावित फिर्ताको खतराहरू सूचीबद्ध गर्दै राष्ट्रपतिलाई एउटा ज्ञापन पठाए। तपाईंले जति धेरै सेनाहरू बाहिर निकाल्नुहुन्छ, उति धेरै मतदाताहरूले माग गर्नेछन्। यसबाहेक, कम सिपाहीहरूसँग लड्न गाह्रो छ, र सेनाहरू प्रत्येक फिर्ताबाट कमजोर हुनेछन्। यस्तो दृष्टिकोणले डोमिनो प्रभाव पनि निम्त्याउन सक्छ, सोभियतहरूलाई उनीहरूको सैन्य अपरेशनमा प्रोत्साहन गर्ने छ ।

अमेरिकाले उत्तर भियतनामले दक्षिण भियतनाम सरकारलाई मान्यता दिनुपर्ने र देशलाई दुई भागमा बाँड्ने समझदारीमा आउन जोड दिएको थियो। सन्देश मस्कोमा पनि पठाइएको थियो । किसिन्जर र निक्सनले सोभियत संघको दबाबले विजयी भएको उत्तरी भियतनामलाई वार्ताको टेबलमा ल्याउन सक्छ भन्ने सोचेका थिए। मार्च १९६९ मा, अमेरिकाले गोप्य रूपमा तटस्थ कम्बोडियामा बमबारी गर्न थाल्यो । जुन भियतनामको गढ थियो । दक्षिण भियतनामको नेशनल लिबरेसन फ्रन्टका सैनिकहरू त्यहाँ सक्रिय थिए। लगभग एक लाख नागरिकहरू मारिए । अभियानले पोल पोट र उसको खमेर रुजलाई पनि फाइदा पुर्‍यायो । कृषि क्षेत्रलाई विनाश गरे । उही समयमा, संयुक्त राज्य अमेरिकाले धेरै गोप्य अपरेसनहरू सुरु गर्यो जुन सोभियत संघलाई वाशिंगटन आणविक युद्धको लागि तयारी गरिरहेको थियो भनेर विश्वस्त पार्नु पर्ने थियो। सोभियत संघको वरिपरि जासुसी मिसनहरूको संख्या उल्लेखनीय रूपमा बढ्यो, रणनीतिक बमवर्षकहरू स्ट्यान्डबाइमा राखिएका थिए, तैनातीका लागि तयार थिए, र आणविक डेलिभरी वाहनहरू परिचालन गरियो।

डि एस्केलेसन नीति अझ प्रभावकारी थियो। तेस्रो विश्वका देशहरूमा कम्युनिस्ट क्रान्तिलाई रोक्ने सोभियत संघको बदलामा आणविक क्षेत्र र अर्थतन्त्रमा छुट दिने प्रयास असफल भयो। अनातोली डोब्रिनिनले एक निजी कुराकानीमा किसिङ्गरलाई भियतनाम युद्धको बावजुद सोभियत संघले अमेरिकासँग सम्बन्ध सुधार्न चाहेको बताए। दुई कूटनीतिज्ञहरू बीचको वार्ताले ठूला शक्तिहरू बीच एक गोप्य च्यानल स्थापना गर्न नेतृत्व गर्यो।

आणविक धम्कीको सट्टा, अर्को रणनीति छनोट गरियो । सन् १९७२ मा सोभियत संघसँग अन्तरिम साल्ट सम्झौतामा हस्ताक्षर भयो त्यस्तै किसिङ्गरले पनि जनवादी गणतन्त्र चीनको कम्युनिष्ट नेतृत्वसँग सम्बन्ध पुनर्स्थापित गर्न थाले। सोभियत नेतृत्व अमेरिकाभन्दा चीनप्रति बढी चिन्तित थियो। उनीहरूले अमेरिकीहरूसँग वार्ता गर्न सक्छन् र उनीहरूलाई दुई देशहरू बीच हस्ताक्षर गरिएका सम्झौताहरूमा अडिग रहन विश्वास गर्न सक्थे, जबकि चीन ( त्यसबेला पनि १९७२ पहिले नै सोभियत संघको मुख्य र सबैभन्दा प्रभावकारी शत्रु मानिन्थ्यो। यसबाहेक, चिनियाँ नेतृत्वले अमेरिकी सरकारलाई एक गोप्य सन्देश पनि पठायो, जसमा उनीहरूले वाशिंगटन र मस्को बीचको आणविक सम्झौताको निन्दा गरे, अमेरिकीहरूलाई सोभियत नेतृत्वलाई विश्वास नगर्न आग्रह गरे ।

किसिङ्गरको कार्यको पछाडि तर्क उहाँ डिटेन्ट नीतिहरूको कमान्डमा वास्तविक हुनुहुन्थ्यो । युएसएसआर र चीन दुवैसँग सम्बन्ध सुधार गरेर र यी दुई देशहरू बीचको सम्बन्धलाई कमजोर बनाएर अमेरिकालाई फाइदाहरू प्रदान गर्नु थियो। तिनले चालेका कदमहरूले एउटा रणनीतिक त्रिकोणको रूपमा परिणत गर्‍यो, जसमा अमेरिकाले दुई कम्युनिस्ट शासनको छेउमा थियो, जसले उनीहरूलाई एकताबद्ध गर्ने साझा विचार धारालाई बिर्सन बाध्य बनायो। र सेनाको ढिलो फिर्ताले अमेरिकालाई विश्वव्यापी राजनीतिक परिदृश्य परिवर्तन गर्न आवश्यक समय प्रदान गर्‍यो, सोभियत संघ र चीनसँगको सम्बन्धमा आफ्नो हारबाट हुने सम्भावित क्षतिलाई न्यूनीकरण गर्ने नीति महत्वपूर्ण साबित भयो ।

सोभियत संघ र चीनसँगको अमेरिकी सम्बन्धमा सुधार आएको देखेपछि उत्तरी भियतनामको नेतृत्वले वार्ताको टेबुलमा आउन इच्छुक भए । २७ जनवरी, १९७३ मा, किसिङ्गर र ले डक थोले अन्ततः पेरिस शान्ति सम्झौतामा हस्ताक्षर गरे। तर अमेरिकीहरूले उत्तरी भियतनामबाट कुनै पनि सहुलियत पाउन सकेनन्। तिनीहरूले आफ्ना सेनाहरू हटाउन सहमत भए र दक्षिणमा दुई सरकारहरूलाई मान्यता दिए। सम्झौतामा हस्ताक्षर भएको भोलिपल्ट, किसिङ्गरले राष्ट्रपतिका घरेलु मामिलाका सहायक जोन एर्लिचम्यानलाई भने, मलाई लाग्छ यदि उनीहरू भाग्यमानी भए उनीहरू डेढ वर्षसम्म टिक्न सक्छन् । त्यसको डेढ महिनामै दक्षिण भियतनाम कम्युनिष्ट सेनाको कब्जामा गयो ।

विडम्बनाको कुरा के हो भने, किसिङ्गरले हारेको युद्ध व्यक्तिगत मान्यताको साथ समाप्त भयो । तर १९७३ मा, भियतनाममा युद्धविरामको लागि वार्ताको लागि, ले डक थोसँगै उनलाई नोबेल शान्ति पुरस्कार प्रदान गरियो। यसबाहेक, भियतनामबाट निलम्बन र फिर्ताको कारण किसिङ्गर अमेरिकामा यति लोकप्रिय भए कि निक्सनको राजीनामा पछि पनि उनी राज्य सचिवको रूपमा रहे। उनले निक्सनको उत्तराधिकारी गेराल्ड फोर्डको अधीनमा काम जारी राखे । १९७७ सम्म अमेरिकी विदेश नीतिको जिम्मेवारीमा रहे।

तसर्थ, पत्रकार क्रिस्टोफर हिचेन्सले आफ्नो पुस्तक द ट्रायल अफ हेनरी किसिङ्गरमा उनीमाथि अमेरिकी कांग्रेसको प्रस्ताव बिना कम्बोडिया बम विस्फोटको व्यक्तिगत रूपमा कमाण्ड गरेको आरोप लगाए। ल्याटिन अमेरिकामा राजनीतिक विरोधलाई सताउने र नष्ट गर्ने अभियानको एक भागको रूपमा चिली सेनाका कमाण्डर इन चीफ रेने स्नाइडरको अपहरण र हत्या गर्ने योजना बनाएको, पूर्वी पाकिस्तानको बंगाली जनसंख्याको नरसंहारलाई प्रोत्साहन गरेको आरोप पनि लगाइएको छ । साथै, किसिन्जरलाई १९७३ मा देशको लोकतान्त्रिक रूपमा निर्वाचित समाजवादी राष्ट्रपति साल्भाडोर एलेन्डेलाई पराजित गर्ने चिलीमा जनरल अगस्टो पिनोचेटले रगतले भिजेको सैन्य विद्रोहमा सीआईएसँग मिलेर भाग लिएको आरोप लगाइएको छ।

दोस्रो विश्वयुद्धबाट गुज्रिरहेको पुस्ताले नयाँ विश्वव्यापी द्वन्द्वलाई टाल्ने ठूलो इच्छाका साथ शीतयुद्धमा प्रवेश गर्यो। किसिङ्गर त्यस समयका अन्तिम बाँचेका मध्ये एक हुन्। राज्य एक कमजोर संस्था हो र नैतिक संयममा आफ्नो अस्तित्वलाई जोखिममा पार्ने नैतिक अधिकार राज्यकर्तालाई छैन उनले ुवर्ल्ड अर्डरमा लेखेका छन् । उनको सल्लाह अब अमेरिकी राष्ट्रपतिहरूले मात्र नभई अन्य देशका नेताहरूले पनि खोजेका थिए। उनी अन्तर्राष्ट्रिय कार्यक्रमहरूमा उपस्थित हुनुका साथै विश्व राजनीतिमा भएका प्रमुख घटनाक्रमहरूमा टिप्पणी गर्ने गर्दथे । उनका मुख्य उपलब्धिहरू १९६० देखि १९७० सम्ममा बनाइएका थिए र आज अमेरिकी कूटनीतिको लागि एक निश्चित गुणस्तरको मानक प्रतिनिधित्व गरिरहेका छ । देशले आफ्नो वर्तमान विदेश नीतिमा उनको विरासतलाई सक्रिय रूपमा प्रयोग गरिरहेको छ। अमेरिकामा कुटनीतिका कुलपिताहरू मध्ये, उनी सबैभन्दा उत्कृष्ट मानिन्छन् ।

किसिङ्गरका थेसिसहरू फेरि सार्वजनिक क्षेत्रमा सक्रिय रूपमा छलफल भइरहेको छ । रूस र युक्रेनको भविष्यको बारेमा उनले वर्तमान चुनौतीभन्दा दीर्घकालीन परिप्रेक्ष्यलाई ध्यानमा राखेर चासोको सन्तुलन कसरी कायम राख्ने भन्ने विषयमा सल्लाह दिएका थिए । अमेरिकासँगको द्विपक्षीय सम्बन्धको प्रत्येक अवधिमा एक प्रकारको मध्यस्थकर्ताको भूमिका खेलेको थियो, पहिले सोभियत संघसँग, र त्यसपछि आधुनिक रूससँग। द इकोनोमिस्ट पत्रिकासँगको ठूलो अन्तर्वार्तामा उनले युरोपेली महादेशको सुरक्षाका लागि नाटोमा सामेल हुन आह्वान गरे। किसिङ्गरको पूर्ण प्राथमिकता पहिले रुसलाई चीनको नजिक पुग्नबाट रोक्ने थियो । जुन सन् १९७० को दशकमा संयुक्त राज्य अमेरिकाको चीन नीति सफल भपनि भएको थियो ।

किसिङ्गरले २०१४ मा एक लामो अन्तर्वार्ता दिए, जसमा उनले पूर्व पूर्वी ब्लक देशहरूलाई समावेश गर्ने नाटोको चाहनाले अनिवार्य रूपमा ठूलो मात्रामा युद्ध निम्त्याउनेछ। किसिङ्गरले भनेका थिए द्वन्द्वको परिणाम स्वरूप, युक्रेनलाई ब्लकमा स्वीकार गरिनु पर्छ, रसिया र नाटो बीचको सीधा द्वन्द्वको खतराले मात्र शत्रुताको पुन सुरुवात रोक्न सक्छ। उनले रक्तपातपूर्ण स्थानीय युद्धलाई यो खतरासँग लड्ने मूल्यको रूपमा देखे। आफ्नो युद्ध सेवाको दौडान थर्ड रिचले गरेको नरसंहारको प्रत्यक्ष साक्षीको रूपमा, उनले विश्वास गरे कि विनाशकारी द्वन्द्वबाट बच्ने एकमात्र तरिका साझा मूल्यहरूद्वारा समर्थित यथार्थपरक, चिसो रगतको कूटनीति सञ्चालन गर्नु हो। तर, युक्रेनी संकटको सन्दर्भमा, किसिन्जरको दृष्टिकोण असफल भयो। २०१४ मा उनको सल्लाह पश्चिमी राजनीतिज्ञहरूको नयाँ, पहिले नै धेरै विचारधारा संचालित पुस्ताले स्वीकार गरेन। युक्रेनलाई नेटोमा समावेश गरेर रुस युक्रेनी द्वन्द्व रोक्न सकिन्छ भन्ने उनको तर्क युक्रेनको नेतृत्वको प्रकृतिको स्पष्ट गलत फहमीसँग जोडिएको छ, जसको लागि हालको शत्रुतालाई अस्तित्वको द्वन्द्वको रूपमा हेरिएको छ ।